Szczepionka na kleszcze - czy w ogóle istnieje?
Kleszcze są pasożytami z gatunku pajęczaków, powszechnie występujących w naszej szerokości geograficznej. Obecnie ich populacja stale się zwiększa, a dodatkowo wydłuża się czas ich aktywności - kleszcze pojawiają się już wczesną wiosną, dlatego ochrona przed nimi powinna być szczególnie wzmożona - zwłaszcza w przypadku dzieci czy seniorów, u których choroby odkleszczowe oraz ich powikłania stanowią ogromne zagrożenie dla zdrowia, a w niektórych przypadkach - także dla ich życia.
Kleszcze - po wkłuciu się w ludzką skórę - mogą przenosić szereg patogenów, wywołujących takie schorzenia, jak borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), babeszjoza i wiele innych. Na szczęście istnieje obecnie wiele sposobów na ochronę przed chorobami przenoszonymi przez te pasożyty - a najskuteczniejszą z nich są szczepionki „przeciwko kleszczom”, a tak naprawdę - szczepionki na odkleszczowe zapalenie mózgu. Jak wygląda procedura szczepienia w praktyce i jakie grupy zawodowe oraz społeczne powinny bezwzględnie poddać się szczepieniu? Jaką skuteczność ma taka profilaktyka i czy istnieje szczepienie na boreliozę oraz inne choroby odkleszczowe? Poznaj najważniejsze informacje o profilaktyce i ochronie przed kleszczami!
Choroby odkleszczowe u ludzi - zapalenie mózgu, borelioza i inne
Istnieje kilka chorób odkleszczowych, którymi możemy zarazić się poprzez ugryzienie tego pasożyta. Oczywiście nie wszystkie kleszcze są rezerwuarem groźnych bakterii czy wirusów, jednak wraz ze świadomością o niebezpieczeństwie łatwiej będzie nam zachować czujność. Wśród schorzeń przenoszonych przez te pajęczaki wyróżniamy:
• boreliozę (inaczej określaną jako choroba z Lyme), która jest najbardziej znaną chorobą odkleszczową. Często jej objawem jest wystąpienie charakterystycznego rumienia wokół ugryzienia - tak zwanego rumienia wędrującego, zmieniającego swój obwód i kształt w miarę upływu czasu. Zakażenie boreliozą może prowadzić do groźnych powikłań - w tym do zapalenia stawów, zapalenia mięśnia sercowego czy też neuroboreliozy - czyli postaci choroby atakującej układ nerwowy;
• kleszczowe zapalenie mózgu (odkleszczowe zapalenie mózgu lub skrótowo KZM) - czyli najczęściej występująca w Europie choroba odkleszczowa. Jest to groźne schorzenie wirusowe, które rozwija się w dwóch fazach: w pierwszej z nich daje objawy grypopodobne (dlatego bywa mylone z przeziębieniem, grypą lub inną infekcją wirusową górnych dróg oddechowych). W drugiej fazie KZM, określanej również mianem neuroinfekcji, pojawiają się symptomy neurologiczne - w tym zapalenie mózgu czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych;
• babeszjozę - częstszą u pogryzionych zwierząt domowych i gospodarskich, rzadszą natomiast u ludzi. Babeszjoza daje pierwsze objawy od jednego do nawet czterech wygodni od ugryzienia kleszcza. Charakterystyczne dla zakażenia jest spektrum symptomów: od tych przypominających zatrucie pokarmowe lub infekcję (wymioty, biegunka, gorączka, zimne poty, dreszcze), aż po nieprawidłowości i uszkodzenia układu krwiotwórczego, wątroby, nerek.
Oczywiście wymienione powyżej schorzenia nie są wszystkimi chorobami odkleszczowym, jakimi możemy zarazić się po ugryzieniu pasożyta. Wśród nich wyróżniamy także gorączkę Q, anaplazmozę granulocytarną czy erlichiozę monocytarną. Z uwagi na tak duży rezerwuar patogenów, jakim są kleszcze, należy bezwzględnie dbać o profilaktykę i zabezpieczać się przed ugryzieniami.
Czym jest „szczepionka przeciw kleszczom"?
Mówiąc o szczepieniach przeciwko kleszczom, warto od razu zaznaczyć, że nie istnieje preparat immunologiczny, chroniący nas przed wkłuciem pasożyta lub przed wszystkimi chorobami przenoszonymi przez te pajęczaki. Termin „szczepionka na kleszcze” lub „szczepionka na choroby odkleszczowe” jest więc błędny, natomiast w rozumieniu potocznym stosuje się go w odniesieniu do realnego sposobu ochrony - i jest to szczepionka na KZM, czyli szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu.
Tak, jak zostało to wspomniane powyżej, kleszczowe zapalenie mózgu jest najczęściej występującą chorobą odkleszczową w Europie. Wywołuje ją wirus i - w zależności od terenu endemicznego występowania pasożytów (czyli terenu, na którym zwykle występuje dany gatunek kleszcza) - wyróżnia się trzy typy KZM: europejski, dalekowschodni oraz syberyjski. W Polsce corocznie rejestruje się kilkaset przypadków pacjentów cierpiących na kleszczowe zapalenie mózgu. W celu zapobieżenia chorobie, możliwe jest przyjęcie szczepionki na KZM zawierającej inaktywowany szczep wirusa (jest to więc szczepionka martwa). Obecnie na rynku dostępne są dwie wersje preparatu - dla dzieci i dorosłych, różniące się między sobą dawką preparatu przyjmowaną jednorazowo. Warto dodać, że szczepionka na KZM - mimo zawartości inaktywowanego wirusa typu europejskiego - chroni również przed syberyjską i dalekowschodnią odmianą choroby.
O zaszczepieniu się przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu powinny w szczególności pomyśleć osoby na co dzień przebywające na świeżym powietrzu - a zwłaszcza w lasach, na terenach zielonych, w sadach, na łąkach. Mowa tu przede wszystkim o leśnikach, ogrodnikach, osobach trenujących na zewnątrz, właścicielach psów wyprowadzających je na długie spacery, rolnikach i pracownikach gospodarstw rolnych, przedstawicielach służb mundurowych wykonujących swoje zadania na terenach zielonych (strażnicy graniczni, wojskowi, niekiedy policjanci i strażacy). Dodatkowo szczepionkę warto przyjąć przed wyjazdem w obszary endemiczne dla występowania kleszczy.
Szczepionka na odkleszczowe zapalenie mózgu - schemat dawkowania, przeciwwskazania, skuteczność
Szczepionka na KZM dostępna jest zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Dawki przyjmowanego preparatu są ściśle dopasowane do wieku, natomiast schemat ich podawania jest podobny u młodszych oraz u starszych pacjentów. „Właściwe” szczepienie polega na przyjęciu trzech dawek - po pierwszej z nich należy odczekać od 14 dni do 3 miesięcy, a po drugiej - od 5 do nawet 12 miesięcy (w zależności od zaleceń lekarza). Niestety, schemat ten nie daje nam odporności na wirusa KZM na całe życie - należy przyjmować dawki przypominające, z których pierwsza podawana jest do 3 lat po zakończeniu właściwego cyklu szczepień, a kolejne - co 5 lat. Preparat podawany jest w formie zastrzyku domięśniowego. Najlepszym momentem na rozpoczęcie schematu szczepień (w zależności od przerw zaleconych przez lekarza pomiędzy dawkami) jest późna jesień lub zima - w ten sposób dany pacjent będzie chroniony już od kolejnej wiosny.
Przeciwwskazania do przyjęcia szczepionki na kleszczowe zapalenie mózgu to między innymi infekcja przebiegająca z gorączką, uczulenie na którykolwiek ze składników preparatu lub silna reakcja alergiczna po przyjęciu pierwszej dawki szczepionki. Nie prowadzono badań w przypadku kobiet w ciąży, dlatego u pacjentek spodziewających się dziecka ryzyko zaszczepienia jest oceniane indywidualnie przez lekarza.
Skuteczność „szczepionki na kleszcze” szacuje się na około 95% - w praktyce oznacza to, że około 95% pacjentów po przyjęciu właściwego schematu wytworzy przeciwciała przeciwko wirusowi KZM.
Inne formy profilaktyki chorób odkleszczowych
Wiemy już, że jedna szczepionka na choroby odkleszczowe nie istnieje - podobnie rzecz ma się ze szczepieniem na boreliozę, choć to właśnie w tym obszarze prowadzone są badania, mające na celu uzyskanie preparatu chroniącego ludzi przed tą chorobą. Zaszczepienie się na KZM, wraz z podejmowaniem innych działań profilaktycznych i odstraszających kleszcze, przynosi jednak dobre skutki i pozwala przetrwać sezon wiosenno-letni nie tylko bez zapadnięcia na jedną z chorób odkleszczowych, ale również bez wkłucia pasożyta. Wśród działań profilaktycznych wyróżniamy między innymi:
• stosowanie repelentów odstraszających kleszcze i inne owady - a więc preparatów zawierających substancje zniechęcające pajęczaki i owady do kontaktu z ludzką skórą (aby były one skuteczne, należy dostosować się do zaleceń producenta odnośnie do aplikacji i reaplikacji produktu);
• dokładne oglądanie ciała po dniu spędzonym na świeżym powietrzu (nie tylko w lesie, ale również w parku czy ogrodzie);
• noszenie przewiewnych ubrań z długim rękawem oraz akcesoriów chroniących wrażliwe części ciała przed wkłuciem kleszcza. Chodzi tu o zakładanie wysokich skarpetek, czapek lub kapeluszy, chust lub bandam przewiązanych wokół szyi - zwłaszcza podczas wizyty w lesie;
• w miarę możliwości - chodzenie w lasach lub parkach po szerokich ścieżkach (unikanie wchodzenia w wysokie trawy i krzewy), z uwagi na zminimalizowanie ryzyka „złapania” kleszcza.
A co w przypadku zauważenia wbitego kleszcza na ciele? Przede wszystkim - bez paniki! Należy jak najszybciej go usunąć - najlepiej za pomocą specjalnego lassa lub tak zwanych kleszczołapek (akcesoria te można nabyć w aptece). Kleszcza nie należy rozrywać, przypalać, smarować tłuszczem - wszystkie te czynności mogą doprowadzić pajęczaka do wymiotów, a to znacząco zwiększa ryzyko zakażenia nosiciela jedną z chorób przenoszonych przez pasożyty. W przypadku świadomości ugryzienia przez kleszcza oraz wystąpienia niepokojących objawów, trzeba jak najszybciej zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu (a w przypadku dzieci - do pediatry). Specjalista skieruje oczywiście pacjenta na dalszą diagnostykę w kierunku chorób odkleszczowych.
źródło: Apteka Olmed
Źródła:
1. Dr hab. n. med. E. Kuchar, Kleszczowe zapalenie mózgu [w:] Medycyna Praktyczna, 06.06.2017
2. Szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu [w:] szczepienia.pzh.gov.pl, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego
3. Mgr farm. E. Olszewska, Jak bezpiecznie usunąć kleszcza? Sposoby na wyciągnięcie kleszcza ze skóry [w:] Poradnik Olmed (www.aptekaolmed.pl)
4. Prof. dr hab. n. med. A. Moniuszko-Malinowska, Kleszczowe zapalenie mózgu - diagnostyka i postępowanie [w:] Medycyna po Dyplomie 03/2023
5. S. A. Pancewicz, T. Hermanowska-Szpakowicz, M. Kondrusik, J. M. Zajkowska, S. Grygorczuk, R. Świerzbińska, Aspekty epidemiologiczno-kliniczne i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu [w:] Polski Przegląd Neurologiczny, tom 1, 2/2006
